Szczeć sukiennicza, kłująca niespodzianka

Dwumetrowe, kolczaste od stóp do głów rośliny mogą wydawać się mało atrakcyjnym elementem kwiatowej rabaty. W jednej z nich drzemie jednak wielki potencjał i skrywa mnóstwo zagadek. Ot, niby pospolity chwast, a jednak łobuz co się zowie. Po ostatnich paraogrodniczych historiach wracamy do podstaw, by przyglądnąć się kolejnemu rzadko już spotykanemu w uprawie zielsku - odkrywamy karty i tajemnice szczeci sukienniczej.

Na etapie mojego zafascynowania roślinami nadającymi się do suchych bukietów szczeć sukiennicza (Dipsacus sativus) była jedną z tych najbardziej pożądanych. Wtedy przez długi czas utrzymywała się w czołówce mojego rankingu a i teraz uważam ją za jedną z najciekawszych dziko rosnących roślin nadających się do zasuszania. Kiedy w końcu udało mi się dostać pierwsze sadzonki, zajęły honorowe miejsce w ogródku. Doskonale się przyjęły, zadomowiły i okupują swoje stanowisko po dziś dzień, bo wciąż nie trącę zainteresowania tą rośliną, chociaż teraz z zupełnie innych względów.

Szczeć jest zupełnie bezproblemowa w uprawie, łatwo się rozsiewa, doskonale zimuje bez okrycia i rokrocznie dostarcza wiechy kolczastych kwiatostanów. Jedyne o czym trzeba pamiętać, to że jest rośliną dwuletnią i trzeba zawsze zostawić nieco młodych samosiejek, które w następnym sezonie zakwitną. Lepiej ich nie przesadzać, a jeśli już to ostrożnie, bo długi palowy korzeń nie sprzyja przyjmowaniu. Na gliniastej ziemi wyrasta wyjątkowo okazale. W pierwszym roku wzrostu rośliny formują rozetę kolczastych liści, które zimą „przytulają się” do gleby i w tej postaci zimują. Następnego roku już wczesną wiosną liście na powrót unoszą się i szczeć wznawia wzrost wydając jeden rozgałęziony pęd kwiatostanowy. Ma on przynajmniej jedną bardzo szczególną cechę i chociażby dlatego warto się mu uważnie przyglądnąć.

Wodospady i owady

Liście wyrastają z pędu parami i każda para jest u podstawy ze sobą połączona. Nie wygląda to na pierwszy rzut oka ani szczególnie ładnie ani przesadnie interesująco. Ot, są zrośnięte i cóż z tego? I to jest właśnie dobre pytanie: cóż z tego? Dlaczego są zrośnięte? Wydaje się to bardzo podejrzane, bo gdy rozejrzymy się dookoła i poobserwujemy inne rośliny to szybko stwierdzimy, że tylko szczeć wytwarza tak połączone liście. Jedna porządna ulewa wystarczy, żeby zagłębienie napełniło się wodą i dookoła pędu przy każdej parze liści formuje się spory bukłak napełniony deszczówką. Od razu widać, że to nie przypadek i roślina celowo gromadzi wodę, wciąż jednak nie do końca wiadomo po co. Jedna z hipotez zakłada, że wykorzystuje ją później w okresie suszy, jednak po pierwsze w czasie prawdziwej suszy wyparuje także ta woda zgromadzona pomiędzy liśćmi, a po drugie rośliny pobierają wodę przez korzenie, a nie przez liście. Jasne, że gdy skwar leje się z nieba to warto mieć trochę wody przy sobie, niż jej nie mieć, ale mieć i nie móc z niej skorzystać – to dopiero klapa. Doskonałym rozwiązaniem dla szczeci byłoby, gdyby umiała – jakkolwiek to nie zabrzmi – sama się tą wodą podlać. Niestety nie wytworzyła żadnego aktywnego mechanizmu by to zrobić. Gdyby tak było w czasie suszy roślina mogłaby „otworzyć” swoje zbiorniki, a woda ściekałaby po pędzie wprost do korzeni. Skoro jednak tego nie potrafi, to pobite gary… a może potrafi? Przyjrzyjmy się jeszcze raz uważnie (i ostrożnie) całej roślinie: wszędzie ma pełno kolców. Na liściach na wierzchu i od spodu, na pędach (tam zwłaszcza!), wzdłuż nerwów i nawet na kwiatostanach. Wszędzie ich pełno! Nie ma tylko na… zbiorniczkach z wodą. Ich ścianki są cienkie i delikatne, a same zbiorniczki utworzone z liści na pędzie kwiatostanowym, a więc na pewnej wysokości. Woda nie tylko może się z nich wychlapywać przy silniejszym wietrze, ale także mogą zostać podziurawione np. kiedy dotknie ich swoim kolcem końcówka tego samego liścia, który formuje zbiornik u swojej nasady. I wtedy właśnie woda może wyciekać wprost do korzeni. To taka moja autorska hipoteza, zresztą nie pierwsza jaką postawiono w przypadku szczeci.

Według kolejnej szczeć sukiennicza może być rośliną częściowo… owadożerną! W wodzie gromadzącej się w zagłębieniach liści mogą topić się owady (mszyce i inne szkodniki zagrażające szczeci), ich ciała ulęgają rozkładowi a roślina wykorzystuje uzyskane w ten sposób składniki mineralne. Tą hipotezę próbowano zweryfikować uprawiając poletko roślin, które dokarmiano owadami oraz drugie poletko, gdzie błoniaste zbiorniki zostały od razu podziurawione, tak żeby nie gromadziła się w nich woda deszczowa. Dokarmianie roślin owadami nie wpłynęło w znaczący sposób ani na ich wzrost ani na ich rozwój, jednak zaobserwowano pewien wpływ na ilość i jakość wytworzonych później nasion. Oczywiście dokarmiane rośliny zawiązały ich nieco więcej. TUTAJ można znaleźć publikację na ten temat. Wyniki tych badań na pewno nie są decydujące i wymagają dalszych doświadczeń. Przeciw idei owadożerności szczeci świadczy fakt, że wcale nie potrzebuje ona dodatkowego źródła azotu, tak jak pozostałe rośliny owadożerne rosnące na ubogich w ten pierwiastek stanowiskach. I że nie napełnia zagłębień swoim sokiem zawierającym enzymy, lecz zwykłą deszczówką.

Wydaje się, że na ostateczne rozwiązanie tej zagadki przyjdzie nam jeszcze trochę poczekać, a może nigdy nie dowiemy się dlaczego szczeć postanowiła zbierać wodę opadową i jaki ma z tego pożytek. Tajemnica na razie wciąż pozostaje nie do końca wyjaśniona.

Nie ma szczeci bez kolców

Kolczaste kwiatostany szczeci sukienniczej zakwitają czasami już w czerwcu drobnymi (białymi, jasnofioletowymi lub purpurowymi) kwiatami. Rozwijają się one stopniowo tworząc kwitnącą obrączkę pośrodku kolczastej główki. Jako kolejne otwierają się kwiaty leżące poniżej i powyżej tych pierwszych i wygląda to w ten sposób, że kwitnący okrąg rozdziela się na dwa – jeden przesuwający się ku wierzchołkowi, a drugi w kierunku podstawy kwiatostanu. Pojedyncze kwiaty są niewielkie i mało efektowne, a cały kwiatostan aż najeżony jest kolcami. W tym momencie opowieści wkracza mój tato z ciekawą historią z czasów swojej młodości. Jako mały chłopiec wraz z kolegami znaleźli sprytny sposób na dokuczanie płci przeciwnej, jak to wśród dzieciaków bywa. Na kolczasty kwiatostan szczeci nabijali inne, bardziej okazałe kwiaty i w ten sposób powstawał jeden wielki, kolorowy mega-kwiat. Takim cudem obdarowywali dziewczynki, zachęcając je do powąchania niezwykłego znaleziska. Oczywiście pod płatkami kwiatów znajdowały się kolce szczeci i zanurkowanie nosem w piękny podarunek kończyło się zwykle bolesnym pokłuciem nosa dziewczyn i salwami śmiechu chłopaków. Takie oto rozrywki miały dzieciaki we wczesnym średniowieczu, ale pewnie i te dzisiejsze są porównywalne, bo przecież nic nie cieszy tak jak nieszczęście bliźniego.

Pożytek w domu i zagrodzie

Ale zostawmy te końskie zaloty, bo kolczaste kwiatostany szczeci znalazły dużo bardziej pożyteczne zastosowanie. Wykorzystywano je w bardzo prostym narzędziu - grzebieniu do gręplowania wełny: zamocowane w specjalnej szczotce główki obracały się wokół własnej osi, rozczesując splątane włosie. Zużyte kwiatostany z połamanymi kolcami wymieniano po prostu na nowe. Dzisiaj nikt już tak pracochłonnej metody nie stosuje, ale szczeć jest pożyteczną rośliną także z innych względów: jej dojrzałe nasiona uwielbiają wyjadać szczygły, dlatego sadząc szczeć w ogródku możemy do niego zaprosić te piękne ptaki. I nie tylko ptaki – motyle także uwielbiają szczeć i zlatuję do jej kwiatów całymi chmarami. A suszone kwiatostany bywają wykorzystywane we florystyce, do tworzenia suchych kompozycji.

foto: www.botanicalgarden.ubc.ca

Jeśli tak jak ja widzicie same zalety szczeci, nie pozostaje nic innego jak urządzić dla tego łobuza kącik w ogródku. On także - jak w reklamie Werther's Original - jest kimś wyjątkowym.